از تاریخچه هنر سرمه دوزی نوشته ی قابل استنادی در دست نیست اما می توان گفت که اهمیت آرايش يقه ی لباسها وسمبوسه هاي لشگري و درباري و تزئين درفشها برای ایرانیان، آنها را به فکر تولید این نوع نخ در زمان اشکانیان انداخته است. بنابر این می توان قدمتی 2500 تا 3000 ساله را برای آن در نظر گرفت.
سرآغاز این هنر را در زمان هخامنشیان می دانند و گفته می شود دوخت های تزئینی و به ویژه سرمه دوزی و وجود پارچه هاي زربافت باعث حیرت اسكندر مقدوني در آن زمان شده است. در این دوران آثاری از سرمه‌دوزی با قطعات نقره و طلا به شکل مفتول تو خالی دیده می شود.
در دوره ی اشکانیان دوخت های تزئینی به عنوان یکی از کالاهای صادراتی نقش مهی را در اقتصاد ایران داشته است.
ادامه ی این هنر در دوره ی ساسانی نیز دیده می شود تا اینکه در آغاز دوره ی اسلامی استفاده از هنر سرمه دوزی در توليد پرده خانه خدا این هنر را به اوج خود رساند. در همین دوره نقش بستن سوره هاي كوتاه و يا آياتي از قرآن مجيد به شيوه خطوط سته محقق، ريحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقيع بر روی پارچه ها را شاهد هستیم. روي این نوشته ها نخ ضخيمي مثل قيطان مي دوختند و سپس روي آنرا با سرمه دوزي و طرح ساقه دوزی جلای خاصی می بخشیدند.
همچنین بخوانید: قیطان دوزی چیست
پرده ی خانه خدا در موزه ايران باستان كه يادگار دوران تيموري یکی از جلوه گاه های تاریخی ملیله دوزی است که در آن دوخت هایی همچون ابريشم دوزي، گلابتون دوزي، ده يك دوزي، كمند دوزيف شرفه دوزي نیز به چشم می خورد.
در تمام دوره هاي اسلامي شکوه این هنر ادامه دارد تا اینکه در دوره ی صفویان به اوج خود می رسد. پرده نفيسي كه در موزه هنرهاي تزئينی ایران به نمایش درآمده است تحول این هنر را در این دوره به خوبی نشان می دهد. این پرده با نقش محرابي حيواني طراحي و تزیین و گلابتون دوزي، ده يك دوزي، پيله دوزي و سرمه دوزی در آن استفاده شده است.
در دوره ی افشاریه، زندیه و قاجار و حتی امروزه نیز شاهد تحولاتی در این هنر هستیم. البته این تحولات همیشه رویه ی مثبتی ندارند بلکه به مرور زمان شاهد کاهش اصالت كيفي و كمي نخ هاي سرمه بوده ایم.
کاربرد سرمه دوزی
در گذشته هنر سرمه دوزی برای تزیین لباس، پرده‌های مجلل تالارها، سر آستین‌ها، یقه ی لباس و حاشیه ی روسری، رو رختخوابی و… به کار می رفت اما به مرور استفاده از آن گسترش پیدا کرد و امروزه این هنر، خود را در انواع تابلوهاي تزیينی، تزیينات دور يقه، پبش سينه، سمبوسه، كمربند و كيسه هاي پول، قلمدان، شانه، مسواك، قيچي، مهر، سرمه دان، رويه سينه، حنابندان عروس، سفره هاي قند، بقچه سوزني، سجاده، پرده هاي نفيس، جهیزيه عروس، رويه جعبه هاي نفيس، رو ميزي، رو كوسن، و غيره به نمایش می گذارد.
وسایل سرمه دوزی
نخ سرمه، نخ دوخت، سوزن، قیچی، دستگاه کمان یا چهارچوبی برای محکم نگه داشتن پارچه، پنبه یا هر پرکننده ی دیگر و یک پارچه ابزار کار یک هنرمند سرمه دوز است تا حرف های دلش را نقش کند.در موارد لزوم مواد دیگری چون مروارید‌های ریز و منجوق و پولک نیز در هنر سرمه دوزی به کار گرفته می شود.
در ابتدا تمام نخ های سرمه دست‌ساز و از جنس طلا و نقره بود اما در طول دوران های مختلف به دلیل گران بودن این مواد و بالا رفتن هزینه‌ها و قیمت تمام‌شده، نخ های بدل طلا و نقره جایگزین آنها شدند. نخ سرمه دوزی نخی است که به صورت لوله‌ای صاف و محکم و یا انعطافی و یا به صورت چهار گوش مربعی یا مستطیل تابیده می شود و با استفاده از طلا و یا نقره یا آلیاژها این کار صورت می گیرد. به دلیل حالت ارتجاعی، این نخ می تواند شکل های مختلفی به خود بگیرد. آنچه با عنوان نخ سرمه دوز در بازارهای امروز ایران موجود است به صورت فنر ریز و طویلی می باشد که به‌اندازه لا‌زم بریده شده که با عبور سوزن و نخ از داخل آن بر روی پارچه دوخته می شود.سرمه مات، سرمه الماسي (سان شاین)، سرمه بلرسنت طلايي و نقره اي، سرمه ساده وباريك و ضخيم و سرمه فرانسوي از جمله سرمه های موجود در ایران هستند.
همچنین بخوانید: هنر خیاطی چیست
ترمه یکی از پارچه های رایج در زمینه ی سرمه دوزی است. دلیل این انتخاب، استفاده زیاد از این پارچه برای تهیه لباس در دوره صفویه و قاجاریه و قدمت به کارگیری آن می باشد. علاوه بر این ضخامت و مقاومت پارچه‌ای که در هنر سرمه دوزی استفاده می شود بسیار مهم است و باید سنگینی کار را بعد از اتمام دوخت سرمه تاب بیاورد و چروک و کیس در سطح آن دیده نشود. در بعضی از پارچه‌های ترمه که صخامت مناسبی ندارند با دوخت پارچه آستری به پشت کار ضخامت مورد نیاز را ایجاد می کنند. پارچه ای که سرمه دوزی بر روی آن انجام می شود می تواند از جنس مخمل، کتان، ماهوت، ابريشم، تافته، اطلس و ساتن نیز باشد.
دستگاه کمان، دستگاهی چوبی است که پارچه را به هنگام کار محکم نگاه می دارد. شکل امروزی آن به صورت کمان دایره و نوع سنتی آن چهار گوش است. تهیه ی نوع چهارگوش آن تنها از طریق سفارش به نجار و نوع کمانی آن از طریق فروشگاه های ابزار و لوازم خیاطی قابل تهیه می باشد.